برگزاری کرسی ترویجی با موضوع «بررسی اشکالات عینیت ذات و صفات»

به همت معاونت پژوهشی دانشگاه معارف اسلامی و همکاری انجمن معرفت‌شناسی حوزه علمیه، کرسی ترویجی «بررسی اشکالات عینیت ذات و صفات» با ارائه حجت‌الاسلام آقای دکتر علی‌تقی خاکی (مدرس حوزه) و با حضور حجت‌الاسلام آقای دکتر محمد سربخشی (استادیار مؤسسه پژوهشی امام خمینی(ره)) و جناب آقای دکتر غلامحسین گرامی (استادیار دانشگاه معارف اسلامی) به عنوان ناقدین و حجت‌الاسلام آقای مهدی باب‌اله‌زاده (دبیر گروه پژوهشی اخلاق اسلامی دانشگاه معارف اسلامی) به عنوان دبیر علمی کرسی، در روز سه‌شنبه دوم خرداد ۱۴۰۲در سالن امام رضا(علیه‌السلام) دانشگاه معارف اسلامی برگزار گردید.
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام دکتر خاکی موضوع نشست را معرکه آراء حکما دانسته و علمایی مانند شیخ مفید، صدر المتالهین و صدرالدین قونوی را به عنوان قائلین به مسئله عینیت ذات و صفات معرفی کردند. از نگاه ایشان عمده‌ترین اشکال در مسئله عینیت عبارت از این است که هر مفهومی تنها حاکی از محکی خود است و همه مفاهیم دارای محدودیت ذاتی بوده و تنها توان حکایت از بخشی از واقعیت را دارند، بنابراین نمی‌توانند در ذات بسیط و بی‌نهایت خدا به صورت عینیت و وحدت تقرر داشته باشند لذا تکثر مفاهیم موجب نفی بساطت خداوند متعال خواهد شد. ایشان در پاسخ از این اشکال، بیان ملاصدرا را مطرح کردند که از نگاه این حکیم بزرگ، میان مقام احدیت و واحدیت تفاوت است و مستشکل در واقع میان عالم مفهوم و مصداق خلط کرده است. کثرت از ویژگی‌های مفاهیم است و نمی‌توان آن را به واقعیت سرایت داد. هر ظرفی خواه ذهن و خواه خارج، ویژگی‌های خود را دارد. از این رو می‌توان معتقد شد که صفات به گونه اندماجی و با وحدت محض در خداوند وجود دارد و در مقام احدیت، اصل آن صفات و در مقام واحدیت، تعین خاص آن صفات تقرر دارد.
در ادامه حجت‌الاسلام جناب آقای دکتر محمد سربخشی به عنوان ناقد اول، موضوع کرسی را موضوعی تکراری و غیر کاربردی دانسته و برگزاری کرسی در این زمینه را برای اساتید معارف کشور مفید تلقی نکردند و بیانات ارائه‌کننده را صرفاً گزارش نظر ملاصدرا دانسته و آن را خالی از هر گونه تحلیل دانستند. پس از ایشان ناقد دوم جناب آقای دکتر غلامحسین گرامی به بیان دیدگاه خویش پرداختند. ایشان موضوع نشست را از مباحث مرتبط با سرفصل‌های گروه مبانی نظری دانستند هرچند که اولویت داشتن آن را قابل تأمل دانستند. ایشان عنوان کرسی را با متن ارائه شده از سوی ارائه‌کننده متناسب ندانسته و آن را کلی تلقی کردند. از نگاه ایشان جای تبیین معنای عینیت در متن ارسالی ارائه‌کننده خالی بوده و نیز تحلیل ویژه نوسینده در این متن دیده نمی‌شود. از سوی دیگر این بحث بیشتر رنگ عرفانی و وحدت وجودی به خود گرفته است. در حالی که لازم است بحث به گونه عقلانی و بر اساس موازین عقلی پی گرفته شود. از نگاه ایشان، تفکیک میان واحد و احد که از سوی عرفا مطرح شده، قابل قبول نبوده و اساساً این تفکیک به جای آن که به عینیت منتهی شود، سر از زیادت صفات بر ذات در می‌آورد و چنانکه برخی از صاحب نظران اظهار داشته‌اند، به نفی صفات می‌انجامد.
پس از ایشان ارائه‌کننده به دفاع از سخنان خود پرداخته و بیان داشتند که اگر در متن کرسی تنها به اشکالات فخر رازی و پاسخ‌های ملاصدرا اشاره شده است، بدین دلیل بوده که ایشان نماینده تفکر اشعری است، ضمن آن که از احسایی هم سخن به میان آمده است. ایشان در ادامه افزود که معنای عینیت در متن ارسالی مشخص است که عبارت از این است که ذات بدون هیچ‌گونه حیثیت تقییدیه و تعلییه منشأ انتزاع اوصاف باشد. نکته مهمی که ایشان بدان اشاره کرده‌اند؛ این است که مباحث بر اساس وحدت وجود مطرح نشده است، بلکه بر اساس تشکیک وجود طرح شده است. عرفا وجود را به لابشرط مقسمی (که عبارت از ذات است) بشرط لا(مقام احدیت) بشرط شی (مقام واحدیت) تقسیم می‌کنند. اما در نگاه صدرایی و حکمت متعالیه مقام ذات لابشرط مقسمی نبوده و عبارت از مقام بشرط لا یا همان مقام احدیت عرفاء است. لذا فضای بحث، فضای وجود تشکیکی بوده که مورد پذیرش ملاصدراست. هر چند که از اصطلاحات عرفانی هم دراین زمینه وام گرفته شده باشد. در پایان نیز دبیر علمی کرسی حجت‌الاسلام باب‌اله‌زاده به جمع بندی نظرات ارائه‌دهنده محترم و ناقدین گرامی پرداختند.