گزارش جلسه دفاع رساله جناب آقای یاسر هاشمی

به حول و قوه الهی جلسه دفاع رساله جناب آقای یاسر هاشمی، مقطع دکتری، رشته مدرسی معارف اسلامی گرایش مبانی نظری اسلام شنبه ۲۵ آذر ۱۴۰۲ ساعت ۷:۳۰ صبح در دانشگاه معارف اسلامی برگزار گردید.
موضوع رساله: بررسی انتقادی برهان اختفای الهی مبتنی بر تجارب دینی و عرفانی بشر با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی.
اساتید راهنما: جناب آقای دکتر ابوذر رجبی و حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر پناهی‌آزاد.
استاد مشاور: حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر محمدجواد اصغری.
اساتید داور: حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر سید اباذر نبویان، حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر حمیدرضا شاکرین، حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر سید محمود موسوی.
جلسه دفاع، پس از قرائت چند آیه از کلام‌الله مجید و اعلام برنامه توسط استاد محترم راهنما شروع و سپس دانشجو به ارائه گزارشی از رساله و انجام اصلاحات درخواستی اساتید محترم داوران در جلسه پیش‌دفاع پرداخت.
در ادامه داوران محترم به نقد رساله پرداخته و نظرات خودشان را مطرح نمودند و بعد دانشجو و اساتید محترم راهنما و مشاور به نقد داوران پاسخ داده و یا برخی را پذیرفتند تا اصلاح شود. سپس اساتید به جهت ارزشیابی رساله به شور نشسته و نمره را مشخص نمودند. به بعد از آن صورتجلسه توسط استاد محترم راهنما قرائت و در آخر سوگندنامه توسط دانشجو خوانده شد.

چکیده رساله
یکی از براهینِ علیه وجود خدا، که در دوران معاصر مورد توجه برخی فیلسوفان دین قرار گرفته «برهان اختفای الهی» است. مقرران این برهان، سعی دارند با اتکای بر فهم و برداشت ادیان توحیدی از برخی صفات مهم خدا، به ویژه عشق و محبت کامل و مطلق الهی، به نفی خدا نائل شوند. در نگاه مدافعان این برهان، چنین ویژگی‌هایی وجود ادله، شواهد و قرائن کافی را برای اثبات وجود و حضور خدا در صحنه هستی اقتضا می‌کنند؛ نتیجه این حالت، عدم اختفای الهی است که موجب امکان برقراری یک رابطه عاشقانه، دو‌سویه، تعاملی و معنا‌دار بین خدا و بنده می‌گردد و چون این‌گونه نیست، اختفای خدا را باید بزرگترین دلیل بر نبود او تلقی کرد.
در مقابل، طیف اندیشمندان و فیلسوفان خداباور، چه در فضای الهیات اسلامی و چه مسیحی، کوشیده‌اند که با نقد این برهان، نارسایی آن را در اثبات عدم‌وجود خدا نمایان سازند؛ اما هیچکدام از منظر تجارب دینی و عرفانی به این موضوع وارد نشده‌اند. هدف رساله پیش‌رو، بررسی انتقادی این برهان با رویکردی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی از منظر تجارب دینی و عرفانی بشر و با تمرکز بر تفاوت بین تقریر‌های قیاسی و استقرایی این برهان است.
توضیح بیشتر این‌که چون محور تقریرهای قیاسی برهان اختفا، بر پایۀ امری وجودی، یعنی اثبات فقدان رابطۀ واقعی و تکوینی به گونه تعاملی و دوطرفه، بین خدا و بنده است، رویکرد هستی‌شناسانه در آنها غلبه دارد. غایت تقریرهای استقرایی برهان اختفا نیز، نشان دادن این مطلب است که در مقام اثبات، احتمال درستی ادله مُثبت خداباوری بسیار کمتر از ادله مقابل آن است؛ بنابراین چون در آن‌ها، به جنبه کاشفیت ادله، شواهد و قرائن مُثبت وجود خدا در جهان توجه شده و سعی دارند ارزش معرفتی آن‌ها را فرو بکاهند، باید گفت نگاه غالب در آن‌ها معرفت‌شناسانه است.
بر این اساس برای نقد قرائت‌های قیاسی، این مراحل طی شده است: در گام اول، با نگاهی هستی‌شناسانه، امکان ارتباط با امر متعالی و قدسی از طریق تجارب دینی و عرفانی اثبات می‌گردد. در گام دوم وقوع چنین ارتباطی بین خدا و بنده در قالب این تجارب بیان می‌گردد. اثبات امکان این ارتباط، به صورت عام و همگانی از ناحیه خداوند با بنده و بالعکس، بیانگر این موضوع خواهد بود که نه‌تنها خداوند در صحنه هستی وجود دارد، بلکه نحوه وجودش همراه با تجلی مکرر و شواهد کافی است. درباره نقد قرائت‌های استقرایی نیز با نگاهی معرفت‌شناسانه این‌طور عمل شده: در گام اول امکان معرفت به حضور خدا و امر متعالی از طریق تجارب دینی و عرفانی اثبات می‌شود. در گام دوم به بررسی وقوع چنین معرفتی در قالب این تجارب پرداخته شده است؛ به بیان دیگر در این گام صلاحیت معرفتی این‌گونه تجارب از این زاویه که در جایگاه شواهد و دلایل کافی بر حضور و وجود خدا و امر متعالی در عالم قرار گیرند و اختفای او را رد کنند، اثبات شده است.
بدین ترتیب گرچه شاید نتوان مانند برخی دانشمندان غربی تجربه دینی را به عنوان برهانی تام بر وجود خدا قلمداد کرد، اما می‌توان گفت که حداقل برخی از انواع این تجارب می‌توانند به عنوان مؤیدات و شواهد قوی بر وجود خداوند تلقی گردند و در این صورت ادعای قرائت‌های قیاسی نیز به چالش کشیده خواهد شد. در تمامی مراحل ذکرشده رویکردها و آرای خاص استاد آیت‌الله جوادی آملی، که در حوزه تجارب دینی و عرفانی قابل توجه ویژه است، به عنوان یکی از اندیشمندان برجسته اسلامی بررسی و بیان شده است.

واژگان کلیدی
برهان اختفای الهی، شلنبرگ، تجربه دینی، تجربه عرفانی، آیت‌الله جوادی آملی.