گزارش چهارمین نشست علمی کنگره بین‌المللی گام دوم انقلاب اسلامی از منظر قرآن و حدیث
چهارشنبه, ۱۵ اردیبهشت, ۱۴۰۰
چهارمین «نشست علمی کنگره بین‌المللی گام دوم انقلاب اسلامی از منظر قرآن و حدیث» با ارائه دکتر محمدجواد فلاح، دانشیار گروه اخلاق اسلامی دانشگاه معارف اسلامی و با حضور جمعی از استادان، محققان و دانشجویان در روز پنج‌شنبه، نهم اردیبهشت به صورت مجازی برگزار شد.
مقاله ایشان با عنوان «تبیین اخلاق و معنویت در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی بر پایه آموزه‌های قرآنی» نگارش یافته است.
دکتر فلاح در ابتدا درباره تبیین چیستی معنویت و اخلاق گفتند: «اولین گام در تبیین قرآنی بحث ارائه تعریف معنویت و اخلاق است. مقام معظم رهبری با توجه به معنویت که آن را در ظهور ویژگی‌هایی چون ایمان و توکل و یقین بیان کرده‌اند و نیز اخلاق که در ویژگی‌های اخلاق درون شخصی و بین شخصی ارائه نموده‌اند؛ این دو را در کنار یکدیگر و به عنوان مکمل هم مطرح می‌کنند. ایشان در تفسیرشان از معنویت و اخلاق آورده‌اند: «معنویّت و اخلاق: معنویّت به معنی برجسته کردن ارزش‌های معنوی از قبیل: اخلاص، ایثار، توکّل، ایمان در خود و در جامعه است، و اخلاق به معنی رعایت فضیلت‌هایی چون خیرخواهی، گذشت، کمک به نیازمند، راستگویی، شجاعت، تواضع، اعتمادبه‌نفس و دیگر خلقیّات نیکو است.»
ایشان در باره پیوند معنویت و اخلاق خاطرنشان شدند: «آنچه در پیوند اخلاقی انسان با خداوند شکل می‌گیرد را مقام معظم رهبری تحت عنوان ارزش‌های معنوی از آن یاد می‌کنند و آنچه در ارتباط با دیگران ظهور می‌یابد تحت عنوان اخلاق؛ آنچنان که مشهود است ویژگی‌های دیگرگرایانه‌ای مثل خیرخواهی، گذشت، کمک به نیازمند، تواضع و… در گرو بهره‌مندی از ویژگی‌هایی چون اخلاص، ایثار، توکل و ایمان است. البته تفکیک ابعاد درونی و بیرونی و نمودهای اخلاق فردی و اجتماعی به هم پیوسته است، همانطور که در مجموعه صفات فردی برخی ویژگی‌های اجتماعی و در مجموعه صفات اجتماعی برخی اوصاف فردی در بیانیه طرح شده است، ولی اینجا سخن از اولویت اخلاق درون فردی و اوصاف درونی نسبت به ظهور اخلاقیات در پیوند با دیگران است گو اینکه تا معنویت به تعبیر و تفسیری که مقام معظم رهبری در بیانیه مطرح کرده‌اند، شکل نگیرد، نمی‌توان تجلی آن را در اوصاف دیگرگرایانه به شکل ناب و خالص دریافت کرد.
اخلاق که مجموعه صفات و رفتارهای اخلاقی است و مصادیقش را ایشان ذیل اخلاق بیان کرده‌اند با معنویت که در ارتباط انسان با خدا و مربوط به حیطه عاطفی و درونی شخص است، پیوند عمیقی دارد از این جهت ایشان مصادیق این دو را از یکدیگر به شکل مجزا بیان کرده‌اند. این دیدگاه بر اساس آیات قرآن مانند آیاتی که ایمان با عمل صالح گره خورده و روایاتی مانند حکمت ۳۱ نهج البلاغه قابل اصطیاد است.
تفکیک بین اخلاق و معنویت از یکسو و تهی دانستن معنویت از رابطه مستحکم با خداوند و ظهور ویژگی‌هایی چون ایمان، اخلاص و توکل خطایی انحرافی است. ایشان در پیوند معنویت و اخلاق تحصیل کمالات معنوی را بیشتر از تحصیل علم برای نسل جوان حائز اهمیت می‌دانند و می‌فرمایند: «ما ارزش‌های اخلاقی و معنوی را برای جوان ضرورتی می‌دانیم که اهمیت آن بیشتر از علم است و معتقدیم انقلاب ما به خاطر همین ارزش‌ها بوده است.» نمونه‌های پیوند ویژگی‌های معنوی و اخلاقی در آیات قرآن را می‌توان در آیه ۹ حشر و ۱۰۹ توبه نیز ملاحظه نمود.»
عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اسلامی درباره ضرورت و جایگاه وجود عنصر معنویت و اخلاق گفتند: «نکته مهم دیگری که در بیانیه گام دوم مطرح شده اهمیت و ضرورت عنصر معنویت و اخلاق است که در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی تاثیرگذار است ایشان ضمن بیان این مطلب که دو ویژگی اخلاقی توامان و درکنار یکدیگر می‌توانند در همه حیطه‌های زندگی فردی و تاثیرگذار باشد فرمودند: «معنویّت و اخلاق، جهت‌دهنده همه حرکت‌ها و فعّالیّت‌های فردی و اجتماعی و نیاز اصلی جامعه است؛ بودن آنها، محیط زندگی را حتّی با کمبودهای مادّی، بهشت می‌سازد و نبودن آن حتّی با برخورداری مادّی، جهنّم می‌آفریند.»
این جایگاه و ضرورت اخلاق همواره مورد توجه ایشان است تا جایی که در سخنرانی‌های خود فرمودند: «به اخلاق خودمان برسیم؛ اخلاق اهمیتش از عمل هم بیشتر است).۱۳۸۸/۰۶/۲۹ خطبه‌های نماز عید سعید فطر)
در جای جای آیات قرآن اهمیت و جایگاه اخلاق در بعد فردی و اجتماعی؛ دنیوی و اخروی بیان شده است و اساس بعثت انبیا و پیامبر خاتم بر اخلاق استوار شده و به عنوان غایت بعثت بیان شده است.»
دکتر فلاح در باره عناصر و عوامل تحقق معنویت و اخلاق گفتند: «مقام معظم رهبری تحقق معنویت و اخلاق را وابسته به سه عنصر مهم تک‌تک افراد، جامعه و حکومت دانسته‌اند.»
دانشیار دانشگاه معارف اسلامی در ادامه در تبیین عنصر حکومت افزودند: «مقام معظم رهبری روش حکومت در اخلاقی‌سازی را مبتنی بر یک امر آگاهی و اختیاری می‌دانند نه زور و تحکم: «اخلاق و معنویّت، البتّه با دستور و فرمان به دست نمی‌آید، پس حکومت‌ها نمی‌توانند آن را با قدرت قاهره ایجاد کنند» ایشان به توجه حکومت به این مسئله تذکر می‌دهند و زبان معاشرت اسلام را زبان نرم و لین می‌دانند: «اسلام درباره معاشرت و اخلاق فردی پیامبر(ص) می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ». پیامبر را به خاطر نرمش او و به خاطر لینتش در برخورد با مردم، ستایش می‌کند و می‌گوید تو غلیظ و خشن نیستی.» ایشان در بیان حرکت اخلاقی حکومت شروع حاکمان و دولتمردان و خودسازی آنها را مهم می‌دانند و بیان می‌کنند: «امّا اوّلاً خود باید منش و رفتار اخلاقی و معنوی داشته باشند».
مقام معظم رهبری وظیفه حکومت را زمینه‌سازی برای ظهور اخلاقیات و تعالی معنوی و اخلاقی جامعه و سوق دادن به سمت بهشت و رهانیدن از آتش دوزخ می‌داند لذا در بیانیه آورده‌اند «و ثانیاً زمینه را برای رواج آن در جامعه فراهم کنند و به نهادهای اجتماعی دراین‌باره میدان دهند و کمک برسانند» این زمینه‌سازی در آیات قرآن مورد توجه قرار گرفته است، مانند آیه ۲ مائده و ۴۱ ـ ۴۰ سوره حج. همچنین حضرتِ امیر(ع) به‌عنوانِ حاکم در دولتِ اسلامی، وظیفۀ خود می‌داند که به هدایتِ معنوی و اخلاقیِ مردم بپردازد و آنها را به بهشت، رهنمون سازد: «فَاِن اَطَعتُمونی فَاِنّی حامِلُکُم اِن شاءَ اللَّهُ عَلی سَبیلِ الجَنَّه وَ اِن کانَ ذا مَشَقَّهٍ شَدیدَهٍ وَ مَذاقَهٍ مَریره (نهج‌البلاغه، خطبۀ ۱۵۶) اگر فرمانِ مرا بُردید، إن‌شاءالله، شما را به راهِ بهشت می‌بَرم، هرچند سخت، دشوار باشد، و تلخ‌کامیِ آن پدیدار».
مقام معظم رهبری ضمن زمینه‌سازی حکومت به مانع‌زدایی هم اشاره و تذکر می‌دهند که حکومت‌ها بایستی این موانع را از پیش‌روی خود بردارند: «با کانون‌های ضدّ معنویّت و اخلاق، به شیوه معقول بستیزند و خلاصه اجازه ندهند که جهنّمی‌ها مردم را با زور و فریب، جهنّمی کنند.» این نکته نیز در آیات قرآن مشهود است به عنوان نمونه مقام معظم رهبری با توجه به این نکته به شواهد قرآـنی هم اشاره می‌کنند: «قرآن در جای دیگر به پیامبر(ص) می‌گوید: «یا ایّها النّبی جاهد الکفّار والمنافقین و اغلظ علیهم»؛ با کفّار و منافقان با خشونت رفتار کن. همان ماده غلظ که در آیهی قبلی بود، در اینجا هم هست؛ منتها آنجا با مؤمنین است، در معاشرت است، در رفتار فردی است؛ اما اینجا در اجرای قانون و اداره جامعه و ایجاد نظم است؛ آنجا غلظت بد است؛ اینجا غلظت خوب است. آنجا خشونت بد است؛ اینجا خشونت خوب است).۱۳۷۹/۰۱/۲۶ بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران)»
استاد فلاح در پایان نشست به پرسش‌های حاضران پاسخ گفتند.