Thesis_info

تجلی آموزه های عرفان اسلامی در هنر خوشنویسی ایران

چکیده
خوشنویسی اسلامی، به‌عنوان شریف‌ترین و قدسی‌ترین هنرِ جهان اسلام، بیش از هر هنر دیگری با رویکردهای عرفانی و حِکمی همراه بوده و در تمام ویژگی‌های شکلی و محتوایی خود آینه‌دار نمادها و آموزه‌های عرفانی و نفوذ اجتماعی صوفیه است. از آنجا که تأمل در فرهنگِ نابِ عرفان اسلامی، خصوصا در روزگار معاصر، به جهت مقابله با نحله‌های وارداتی عرفانی و هنری، از بایسته‌های پژوهشی است، این رساله در یک پژوهش بنیادی و توصیفی که رهیافت‌ها و مواد اولیه تحلیلیِ آن، به نحو کتابخانه‌ای و میدانی جمع آوری شده است، ارزش‌های متعالی عرفانی را در نهانخانه ساختار این هنر آسمانی جویا شده و معتقد است که می‌توان در خلال مسائلی چون خط، زبان، اوصاف خوشنویس، چارچوبِ تنگ شیوه‌های نگارش، محتوای نوشتاری و روش‌های خاص آموزشی در این هنر، دریایی از حکمت، عرفان و اعتقادات رمزآمیز را یافت که قابل تطبیق با عناوین رئیسه عرفان اسلامی است. تا جایی که به عنوان مثال، معنا، خواص، ارزش عددی، و شکل نگارش حروف، بویژه حرف «الف» و «باء» از نظر عارفان، مجلای وحدت شخصی وجود بوده و همانگونه که تمام حروف به نحو اندماجی در «نقطه» جمع شده‌اند و «الف» اصلِ همه حروف است، می‌توان نقطه را به مثابه مقام «احدیت» و الف را به مثابه مقام «واحدیت» دانست. در نگاه عرفانی هنرمند، تجلی اسماء الهی همچون خالق، مصور، صانع و .. بوده و نگارش وی مثابه نگارش خداوند بواسطه قلمِ انسان کامل، بر لوحِ فلک اول است. از سوی دیگر ارادت خوشنویسان به حضرت انسان کامل و رساندن سرسلسله خود همچون عارفان، به امیرالمومنین (ع) و نسبت اختراع خوشنویسی به ایشان و یا به مدد الهامات ایشان، جلوه‌ای دیگر از تجلی عرفان اسلامی در این هنر بوده و وجود منازل دوازده گانه و تجلی آن در رنگهای گوناگون، ضرورت و جایگاه استاد و اوصاف وی، نظام اجازه، ضرورت صفای نفس در صفای خطّ، کثرت مشق و توجه به ذکر الهی در هنگام کتابت و موارد بسیار دیگر، در این رساله به عنوان شواهدی از تجلی و تأثیر اندیشه‌های عارفان مسلمان در این هنر قدسی شمرده شده است. این رساله متکفّل رویکرد تازه‌ای در هنر خوشنویسی است که پیش از این جز در عبارات پراکنده برخی از رسالات و کتاب‌های مربوطه قابل مشاهده نیست.
واژگان کلیدی
هنر، خوشنویسی اسلامی، هنر عرفانی، تصوّف، عرفان.