Thesis_info

تبیین و تحلیل رابطه تقوی و معرفت از دیدگاه عرفان ابن عربی و ارزیابی آن با قرآن

چکیده
يكي از مسائل درخور توجه در عرصة معرفت‌شناسي، بررسي تأثير عوامل اخلاقي يا غير معرفتي در معرفت است. در اين تحقيق مسألة اصلي، بررسي رابطة تقوا با معرفت و تأثير متقابل آن دو در يكديگر و تبيين چرايي و چگونگي فرايند اين تأثيرگذاري و حدود آن از منظر محي الدين ابن عربي و قرآن كريم است. براي بررسي اين مسأله ابتدائاً مفاهيم كليدي مندرج در آن به تفصيل مورد بررسي قرار گرفت. در بحث مفهوم تقوا معلوم گرديد كه تقواي قرآني و عرفاني تقريباً يكسانند با اين فرق كه در عرفان ابن عربي علاوه بر توجه به معناي متعارف از تقوا در فرهنگ قرآن، به معاني عرفاني و خاص از تقوا هم كه در لايه هاي پنهاني آيات قرآن موجود است توجه شده است. در مورد معرفت، معلوم گرديد كه در قرآن هم به طرق متعارف كسب علم توجه شده و هم به طرق غير متعارف مانند طريق تقوا و تزكيه. اما در مسأْلة اعتبار معرفتي علوم حصولي و شهودي، قرآن نظر جامع داشته و تمام علوم و ابزارهاي معرفت را به اندازة خود معتبر مي‌داند، ليكن قرآن در مسائل اعتقادي به كمتر از ايمان و يقين قانع نيست و البته يقين مطلوب را به نوع شهودي آن منحصر نمي‌كند. اما در عرفان ابن عربي، معرفت‌هاي حسي و عقلي ظاهراً مورد كم توجهي قرار گرفته، بلكه معرفت‌هاي عقلي در مسائل مربوط به خداشناسي به دليل احتمال خطا به ديدة منفي نگريسته مي‌شود، از اين رو معرفت مطلوب در نزد ابن عربي همان معرفت ذوقي و شهودي است. اما در بحث از مسآلة اصلي تحقيق و تبيين رابطة متقابل ميان تقوا و معرفت از ديدگاه قرآن و عرفان ابن عربي ناچار هر يك از دو سوي رابطه مستقلاً مورد بررسي قرار گرفت. از يك سو تأثير تقوا در معرفت در دو مقام ثبوت و اثبات مورد بررسي و تبيين واقع شد و با توجه به شواهد قرآني و روايي و نيز بيانات ابن عربي معلوم گرديد كه اين تأثير اولاً از نوع علّي و حقيقي وجودي است نه اعتباري و قراردادي، و ثانياً تقوا مي‌تواند با سطوح مختلفي كه دارد، در مقدمات و مراتب متعدد معرفت، اعم از حصولي و شهودي،‌ و حكمت نظري و عملي تأثيرگذار باشد. ثالثاً در خصوص تأثير تقوا در معرفت و توجيه و تبيين علّيِ معرفت بخشي تقوا، از طرح الگوهاي هفتگانه، كه مبتني بر اصول و قواعد حكمت متعاليه و عرفان اسلامي و نيز مؤيد به آيات و روايات مي‌باشد بهره گرفته شد. در اين الگوها، با تمسك به مفاهيمي چون تجرد و سنخيت، جوشش و اشتداد وجودي، فنا و قرب نوافل، ولايت و خلافت و مظهريت اسماء الهي، وحدت جمعي قواي نفس، حصول يا ظهور معرفت در پرتو تقوا، توجيه گرديد. نتايج اين بررسي در مجموع نشان داد، هر قدر تقوا از عمق و قوّت و خلوص بيشتري برخوردار باشد، نتايج معرفتي آن هم عميق‌تر و گسترده‌تر خواهد بود. اما در خصوص تأثير معرفت بر تقوا بايد ابتدائاً به تفكيك معرفت به دو نوع حصولي و شهودي پرداخت و نتايج متفاوت حاصله را معلول قوت و ضعف اثر بخشي اين دو نوع از معرفت دانست. نتيجه آن كه اگر معرفت از نوع حصولي باشد، رعايت تقواي بيشتر ضرورت نخواهد يافت. اما اگر معرفت از نوع شهودي باشد، رعايت تقوا و عمل به مقتضاي معرفت از ديدگاه ابن عربي ضروري است. در پايان معلوم گرديد كه معرفت با فرض تأثيرگذاري و تلازمش با عمل، هم در مقدمات عمل نقش دارد هم در نفس عمل در ابعاد كمّي و كيفي آن. اما در فرض عدم تلازم، گاهي دلايل انفعالي و حاكي از نقص و قصور مانند غلبة نفس برعقل، باعث اين امر بوده و گاهي دلايل فاعلي و حاكي از كمال معرفت، مقتضي ترك عمل مي‌باشد و اين ترك در واقع همان عمل مطلوب و موافق معرفت است.
واژگان کلیدی
تقوا، معرفت، عرفان، ابن عربي، قرآن.