مصاحبه با نویسنده کتاب ” ناپایداری تشیع در اندلس “

نویسنده کتاب «ناپایداری تشیع در اندلس»:

ادب شیعی مهم­ترین جلوه بروز اعتقادات امامیه در اندلس

• اشاره: دکتر حسین خسروی دکترای خود را در دانشگاه معارف اسلامی و در رشته تاریخ و تمدن اسلامی اخذ کرده است.  وی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شهر خمین می باشد که هم اکنون ریاست این دانشگاه را نیز بر عهده دارد. تدریس و تحقیق در زمینه‌های تاریخ و تمدن اسلامی، انقلاب اسلامی، اندیشه شناسی امام خمینی ره و امام خامنه ای از جمله فعالیت های وی می­ باشد. انتشار کتاب «ناپایداری تشیع در اندلس» از سوی دانشگاه معارف اسلامی که به خامه دانش و تلاش ایشان به فرجام رسیده است بهانه‌ای شد تا گفت و گویی با ایشان داشته باشیم.

• مهمترین انگیزه شما برای کاوش و بررسی این موضوع چه بوده است؟

بررسی چگونگی راهیابی اندیشه های شیعی به اندلس، موانع، مشکلات و چالش های آن، دستیابی به ابزارها و شیوه های ناموفق در گسترش تشیّع و موانع ایجاد شده از سوی حکمرانان اندلس از اهداف این تحقیق می باشد. به رغم آن که مطالعات و پژوهش های گسترده ای درباره اوضاع سیاسی، دینی، فرهنگی و اجتماعی اندلس صورت گرفته، امّا پژوهش جامع و کاملی درباره تاریخ تشیع به صورت عام و بررسی و عوامل ناکامی انتشار تشیع در آن سرزمین به طور خاص انجام نشده است.

• مهمترین یافته های علمی شما در این کتاب چه بوده است؟

بر مبنای یک چشم‌انداز کلی می توان گفت که: اندلس از زمان فتح تا سرنگونی حکومت بنو نصر دارای ماهیتی اموی بوده است. همین امر باعث شد تا تشیع در اندلس تا اندازه زیادی محدود شده و بر آن سرپوش گذاشته شود؛ اما علیرغم نادیده گرفته شدن عمدی یا غیرعمدی تشیع در اندلس تحقیق مزبور بیانگر واقعیت مهمی است مبنی بر این که تشیع از همان آغاز به شکل های گوناگون همچون سفرهای علمی و یا به وسیله بربرها و حکومت های شیعی در شمال آفریقا و مصر (ادریسی‌ها و حکومت فاطمی) وارد سرزمین اندلس گردید.  تشیع در اندلس با پایبندی به باورهای شیعی در هر زمان و مکان به گونه روشنی حضور خود را به رخ کشیده است. اعتقاد به وجود نص بر خلافت امام علی بن ابی طالب علیه السلام  و پاسداشت عاشورای امام حسین علیه السلام انعکاس گسترده ای در اندلس داشته است.

• شیعیان برای انتشار تشیع و موانع ایجاد شده از سوی حکمرانان اندلس از چه ابزارها و شیوه هایی استفاده می کردند؟

   از مطالعه تاریخ تشیع چنین بر می آید که شیعیان به دلیل دوری از ساختار قدرت و محرومیت از ابزارهای رسمی تبلیغ نظیر منابر، مساجد و نمازهای یومیه و جمعه همواره کوشیده اند تا باورها و اندیشه های خود را از طریق نگاشته های ادبی، سفرنامه ها، تذکره ها، مقتل ها به گوش دیگران برسانند. «ادب شیعی» نخستین ادب سیاسی در تاریخ اسلام  است که شاعران شیعی با استفاده از آن در برابر مخالفان به احتجاج پرداخته، از نظریه امامت دفاع کرده اند. ادب شیعی در این دوره از جهت درستی عاطفه و نیز نیرومندی شعور دینی ادبیاتی ممتاز است به همین سبب مدیحه سرایی شاعران شیعه در مقایسه با نوع مشابه آن به دلیل داشتن شور و اخلاص متمایز است و این درست همان چیزی بود که مدیحه سرایی در شعر عربی به آن نیازمند بوده است.

بر همین اساس تشیع در اندلس نسبت به باورها و عقاید خود غافل نبوده، با پایبندی به آنها خود را از دیگر نحله های فکری متمایز نمودند، هر یک از این باورها را به طور مناسب و با توجه به اهمیت آنها در قالب شعری مورد توجه قرار داده اند. مساله امامت از نظر شیعه یک موضوع اساسی و نشانه تفاوت میان شیعه و دیگر مسلمانان به شمار می‌رود که با آنها در هر آنچه که خداوند مقرر نموده شریک هستند.

ادیبان شیعه صدای خود را برای اعاده این حق بالا برده، در هر زمان و مکانی آن را فریاد زده اند. در این راستا شیعیان اندلس نیز مانند اهل مشرق زمین به دفاع از اصل امامت پرداختند. به عنوان مثال «ابن هانی اندلسی» در شعر خود به مساله امامت توجه خاصی مبذول می‌دارد و دامنه وسیعی از شعر خود را به آن اختصاص می‌دهد و در کمتر قصیده ای است که در آن به موضوع امامت نپرداخته باشد. در اشعار خود کسانی را که حاکمیت را از اهل بیت علیهم السلام غصب کرده اند به آتش دوزخ وعده داده است. او بیان می‌کند، غصب کنندگان خلافت باید حقی را که قرآن کریم  به آن اشاره کرده، مورد تاکید قرار داده است به اهل بیت بازگردانند. وی با تاکید بر یک اصل اعتقادی شیعی مبنی بر برتر بودن امام علی علیه السلام  و وصیت پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله به مطالبه‌ حق امام علی بن ابی طالب علیه السلام  می‌پردازد. از نظر وی امام علی علیه السلام  همچنان شایسته ترین فرد برای تصدی منصب خلافت به شمار می‌رود. خلافت وی از سوی خداوند در قرآن کریم و در سنت نبوی و احادیث پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله ثابت شده است و کسی حق ندارد در این زمینه بر او سبقت جوید و هر کس پا را از این فراتر نهد کافر و گمراه است. این اعتقاد مذهب شیعه نیز در اشعار «ابن دراج القسطلی» بازتاب داشته است.

ویژگی برجسته تشیّع اعتقاد به امامت اهل بیت علیه السلام  است. اگر کسی در اشعار وی  تامل نماید به وضوح درمی یابد که دربردارنده این بعد اعتقادی شیعه است و اظهار آن به این شکل کاملا با اعتقاد شیعه امامیه تطبیق می‌کند.

در اعتقادات امامیه انتصاب امام به حکم عقل لازم و ضروری است زیرا امام لطفی از سوی خداوند است که مردم را به بندگی خدا نزدیک می‌کند و آنها را از گناهان دور می‌نماید. او دعوت کننده به خیر و ترک شر است. اگر نصب امام لطفی از سوی خدا باشد و لطف به معنای فراهم کردن ابزارهای مورد نیاز برای طاعت و ایجاد شرایط لازم برای بندگی خداوند به مقتضای کرم و محبتش نسبت به بندگان واجب باشد، پس نصب امام نیز واجب می‌گردد. «ابن دراج»  و «ابن الحناط الکفیف» و «ابن الابار» بر این مهم تأکید کرده اند.

کلمه وصی در هر نظم و نثری که به میان می‌آید آن نظم و نثر بُعدی شیعی می‌یابد زیرا هیچ یک از فرقه‌ها و یا مذاهب اسلامی جز شیعه به امر پروردگار به پیامبر صلّی الله علیه و آله برای وصیت به امامت علی علیه السلام،اعتقادی ندارند.

شیعه علاوه بر اصرار بر مطالبه­ امامت و خلافت و تاکید ویژه بر آن و حقّ شرعی دانستن آن برای اهل بیت علیهم السلام؛ معتقد است که امامت از راه ابلاغ و وصیت از پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنها رسیده است. این واژه در ادبیات شیعیان اندلس بسیار آمده است. اولین آنها «ابن هانی اندلسی» است که خطاب به امویان  اظهار می دارد: «برای غصب کردن حق وصیّ جنگیدید

و برای دستیابی به آن تمامی حرمت ها

و موانع و دژها را شکستید».

ابن هانی معتقد است که امامت میراث اهل بیت است در پاسخ کسانی که معتقدند علی بن ابی طالب علیه السلام  تنها، وارث دارایی ­های مادی بر جا مانده از پیامبر صلّی الله علیه و آله است، سپس ابن حناط واژه­ی امام و وصی را پشت سر هم آورده تا هیچ شکی باقی نماند که منظور از وصایت ، وصایت به امامت است.

• اگر خودتان بخواهید از کتابتان انتقاد کنید، چه اشکالاتی وارد می کنید؟

بدون شک هر تحقیق و نوشتاری بدون عیب و نقص نخواهد بود . از این رو جهت بهتر شدن فرایند تحقیق لازم بود که فرصت مطالعاتی به اسپانیا صورت بگیرد تا با دیدگاه های اساتید آن خطه آشنایی حاصل شود. همچنین به جهت عدم تسلط علمی بر زبان اسپانیایی ، از منابع ترجمه شده اسپانیایی به زبان عربی و انگلیسی استفاده شده است.

• چه تجویزهایی مبنی بر یافته های علمی کتاب به مراکز و موسسات ارائه می دهید.

مجمع جهانی اهل البیت علیهم السلام ترتیبی اتخاذ نماید تا کتاب ها و مدارک شیعی کشورهای مغرب عربی جهت تحقیقات در دسترس استادان و پژوهشگران قرار گیرد.

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی و دیگر مؤسسات مربوطه، در راه کشف این حقیقت و تحقق آن سرمایه گذاری شایسته ای بنماید که این بهترین راه جمع آوری تحقیقات انجام شده در این زمینه است.

• چه پیشنهادهایی برای پژوهش های علمی مبنی بر محتوای کتاب به دانشجویان ارائه می دهید؟
  • کتاب شناسی علمی و تخصصی تاریخ تشیع در اندلس به عنوان یک رساله دکتری کار شود.
  • نقش بنی حمود در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی و شیعی در اندلس به صورت یک رساله دکتری انجام شود.
  • ترجمه و نقد و بررسی کتاب درر السمط فی خبر السبط با سه مقدمه ای که برآن نوشته شده است به صورت پایان نامه ارشد کار شود.
  • شیعه بجلیه به صورت یک پایان نامه و یا پروژه تحقیقاتی کار شود.
  • بازتاب آموزه های شیعی در مراسم مذهبی مسیحیان به صورت پروژه تحقیقی انجام شود.
  • عاشورا و مهدویت در اندلس به صورت یک پایان نامه یا حداقل مقاله علمی و پژوهشی کار شود.